شبکه ریلی فقط پاسخگوی ۶ درصد تقاضای کشور است | توسعه راه‌آهن، واجب‌تر از نان شب

یکی از نشانه‌های عدم توسعه حمل‌ونقل ریلی، مشکلات عرضه و تقاضای بلیت قطار‌ها در ایام پرتردد است. این اختلاف ۳۰ میلیونی بین عرضه و تقاضای بلیت‌های نوروزی، نشان‌دهنده کمبود شدید ظرفیت مسافری در ناوگان ریلی کشور است. بر اساس داده‌های بانک جهانی، ایران از نظر توسعه شبکه ریلی در رتبه ۶۴ میان ۹۰ کشور جهان قرار دارد. با وجود رشد ۶۰ درصدی شبکه ریلی از سال ۱۳۷۴ تا ۱۳۹۸، فاصله ایران با کشور‌های توسعه‌یافته همچنان چشمگیر است. یکی از دلایل ایجاد این مشکل در پیش‌فروش بلیت‌های قطار، استفاده غیرقانونی برخی آژانس‌های مسافرتی از ربات‌ها برای خرید انبوه بلیت و فروش آن با قیمت‌های بالاتر بود. راه‌آهن اعلام کرده که با این تخلفات برخورد کرده، اما این مشکل ریشه‌ای بوده و به کمبود واگن و ضعف در برنامه‌ریزی سفر‌های ریلی بازمی‌گردد.

موانع بر سر راه توسعه حمل و نقل ریلی

در برنامه ششم توسعه تأکید شده بود که سهم حمل‌ونقل ریلی بار به ۳۰ درصد و مسافر به ۲۰ درصد برسد، اما این اهداف محقق نشده است. کاهش جذابیت سرمایه‌گذاری در این بخش به دلیل تحریم‌ها، ریسک بالا و هزینه‌های سنگین تأمین مالی از جمله دلایل این شرایط است. با وجود موقعیت استراتژیک ایران و نقش مهم آن در ترانزیت بین‌المللی، توسعه شبکه ریلی کشور با موانع بسیار زیادی رو به رو است. از سوی دیگر بخش عمده‌ای از لوکوموتیو‌ها و واگن‌های ریلی ایران قدیمی و مستهلک هستند. با وجود چالش‌های متعدد ایران در توسعه حمل‌ونقل ریلی، بسیاری از کشور‌ها سرمایه‌گذاری چشمگیری در این حوزه انجام داده‌اند. آلمان بودجه توسعه خطوط ریلی خود را به ۱۲.۵ میلیارد یورو افزایش داده و تا سال ۲۰۲۷ به ۴۵ میلیارد یورو هدف‌گذاری کرده است. چین نیز در هفت ماه نخست سال ۲۰۲۳ حدود ۵۱ میلیارد دلار در این بخش سرمایه‌گذاری کرده است. ترکیه با گسترش شبکه ریلی خود قصد دارد تا سال ۲۰۲۷ به یک هاب حمل‌ونقل بین اروپا و آسیا تبدیل شود. در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، کشور‌های عربستان، مصر و عراق پروژه‌های جدید خطوط ریلی پرسرعت را اجرا می‌کنند و عربستان با پروژه بین‌الحرمین و ترکیه با تکمیل ۲ هزار و ۲۵۱ کیلومتر خطوط ریلی سریع‌السیر، به بازیگران اصلی حمل‌ونقل ریلی منطقه تبدیل شده‌اند.

کشور‌های توسعه یافته چه کردند؟

کشور‌هایی مانند آلمان، چین، ترکیه و کشور‌های خاورمیانه توانسته‌اند با اتخاذ راهبرد‌های متنوع، حمل‌ونقل ریلی خود را گسترش دهند. این توسعه از طریق سرمایه‌گذاری‌های دولتی، برنامه‌ریزی استراتژیک، نوآوری‌های فناوری و مشارکت‌های عمومی-خصوصی صورت گرفته است.

چین از طریق ابتکار کمربند و جاده (BRI) در تلاش است تا خطوط ریلی خود را به اروپا و سایر مناطق جهان متصل کند. ترکیه با توسعه خطوط ریلی پرسرعت و باری، در مسیر تبدیل‌شدن به هاب حمل‌ونقل بین اروپا و آسیا قرار دارد. همچنین، کشور‌های عربستان، مصر و عراق با اجرای پروژه‌های جدید ریل‌های پرسرعت مسافری و مسیر‌های باری، به تقویت موقعیت خود در منطقه پرداخته‌اند. نوآوری‌های فناوری نیز تأثیر قابل‌توجهی در افزایش بهره‌وری و کارایی شبکه‌های ریلی داشته است. کشور‌هایی مانند چین و آلمان از ریل‌های پرسرعت (HSR) برای بهبود حمل‌ونقل مسافری استفاده کرده و از برق‌رسانی و خودکارسازی برای کاهش مصرف انرژی و انتشار کربن بهره می‌برند. همچنین ادغام حمل‌ونقل ریلی با لجستیک شهری و حمل‌ونقل باری موجب افزایش کارایی این سیستم شده است. آلمان و چین از طریق توسعه حمل‌ونقل چندوجهی، ارتباط ریلی را با بنادر، بزرگراه‌ها و حمل‌ونقل هوایی یکپارچه کرده و وابستگی به حمل‌ونقل جاده‌ای را کاهش داده‌اند.

با وجود سابقه بیش از ۱۰۰ ساله در صنعت ریلی، ایران هنوز در توسعه این زیرساخت اساسی با مشکلات متعددی رو به رو است. کشور‌های پیشرو مانند چین، آلمان، ترکیه و عربستان با سرمایه‌گذاری کلان، حمل‌ونقل ریلی را به عنوان یک اولویت اقتصادی و استراتژیک در نظر گرفته‌اند. در حالی که سهم حمل‌ونقل ریلی در ایران همچنان پایین است. مشکلاتی مانند عرضه پایین بلیت قطار‌های نوروزی در مقابل تقاضای بالا، سوءاستفاده برخی آژانس‌ها، عدم سرمایه‌گذاری در ناوگان مسافری و قیمت‌گذاری نامناسب، نشان می‌دهد که حمل‌ونقل ریلی ایران با چالش‌های جدی مدیریتی، فنی و اقتصادی روبه‌روست.